Etyczna diagnostyka zaburzeń osobowości - dlaczego ostrożność ma znaczenie

Diagnoza zaburzeń osobowości to jedno z najbardziej wymagających i odpowiedzialnych zadań w psychologii klinicznej.

Wymaga nie tylko wiedzy i doświadczenia, ale też czasu, refleksji i uważności wobec pacjenta. W czasach, gdy coraz częściej pojawiają się „szybkie” oferty diagnozy osobowości - kilku spotkań testowych zakończonych krótką informacją o „typie zaburzenia” - warto przypomnieć, że etyczna diagnostyka nie może być oddzielną, uproszczoną usługą.

Diagnoza to proces, nie produkt

Zgodnie ze standardami Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, EFPA czy APA, diagnoza zaburzeń osobowości musi uwzględniać szeroki kontekst życia i funkcjonowania osoby. Nie wystarczy test ani krótka konsultacja - konieczne jest zebranie danych z wielu źródeł, takich jak:

• szczegółowy wywiad kliniczny,

• obserwacja zachowań i relacji,

• testy standaryzowane (np. SCID-5-PD, MMPI-2),

• oraz - w uzasadnionych przypadkach - informacje od bliskich osób pacjenta.

Dlaczego diagnoza zaburzeń osobowości trwa dłużej?

Proces diagnozy zaburzeń osobowości nie może być przeprowadzony w kilka godzin. Osobowość ujawnia się w różnych kontekstach - w relacjach, pracy, sytuacjach stresowych, w sposobie reagowania na emocje i krytykę. Dlatego psycholog potrzebuje czasu, by zrozumieć, jak dana osoba funkcjonuje w wielu obszarach życia, a nie tylko w warunkach testowych czy podczas jednego wywiadu.

Rzetelna diagnoza może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy, jeśli obejmuje obserwację w terapii, analizę materiałów i wieloetapowe spotkania diagnostyczne. To naturalne - bo osobowość to coś znacznie bardziej złożonego niż „wynik testu”.

Diagnoza musi mieć jasno określony cel

To kluczowy element etycznej praktyki. Każda diagnoza powinna odpowiadać na pytanie: w jakim celu jest prowadzona i jak zostaną wykorzystane jej wyniki?

Celem diagnozy może być m.in.:

• wsparcie w rozpoczęciu lub kontynuacji terapii,

• planowanie leczenia psychiatrycznego,

• opiniowanie dla sądu (np. w sprawach opiekuńczych lub karnych),

• określenie predyspozycji do danej formy pomocy lub interwencji.

  
  

Diagnoza przeprowadzana „dla samego wyniku”, bez określonego celu i bez omówienia konsekwencji, narusza zasady etyki zawodowej i może przynieść więcej szkody niż pożytku.

Współczesne podejście do diagnozy osobowości - DSM-5 i ICD-11

Warto wiedzieć, że współczesna psychologia odchodzi od sztywnego kategoryzowania zaburzeń osobowości („masz borderline”, „masz narcystyczne zaburzenie”) na rzecz rozumienia osobowości jako kontinuum - z różnym stopniem nasilenia cech i trudności w funkcjonowaniu.

• W DSM-5 (wersji alternatywnej, tzw. Alternative Model for Personality Disorders) zwraca się uwagę na poziom zaburzenia funkcjonowania osobowości - czyli na to, jak ktoś radzi sobie w relacjach, pracy, emocjach i tożsamości - oraz na konkretne cechy osobowości, a nie tylko etykietę.

• W ICD-11, która zastąpiła ICD-10, przyjęto model wymiarowy: diagnozuje się stopień nasilenia zaburzenia osobowości (łagodne, umiarkowane, poważne) oraz dominujące cechy (np. chwiejność emocjonalna, dystans, sztywność, impulsywność).

  
  

To nowoczesne podejście ma na celu uniknięcie uproszczeń i stygmatyzacji - bo żadna osoba nie „jest” zaburzeniem. Każdy człowiek ma unikalny sposób funkcjonowania, który warto zrozumieć, a nie zaszufladkować.

Dlaczego oddzielna diagnoza zaburzeń osobowości jest nieetyczna

Etyka psychologiczna podkreśla, że diagnoza powinna służyć człowiekowi, a nie stanowić samodzielny produkt. Oddzielna usługa diagnozy zaburzeń osobowości, sprzedawana bez kontekstu terapeutycznego lub określonego celu, narusza kilka podstawowych zasad:

1. Brak kontekstu - osobowość nie istnieje w próżni; wymaga poznania historii życia i relacji.

2. Brak celu terapeutycznego - diagnoza powinna wspierać, nie kończyć się na etykiecie.

3. Ryzyko stygmatyzacji - pochopne użycie terminu „zaburzenie” może prowadzić do napiętnowania.

4. Ryzyko błędu diagnostycznego - objawy podobne do zaburzeń osobowości mogą wynikać z innych problemów (np. traumy, uzależnień, depresji).

Jak rozpoznać rzetelne podejście?

Wybierając ośrodek diagnostyczny, warto zapytać:

• Czy diagnoza obejmuje kilka narzędzi i więcej niż jedno spotkanie?

• Czy specjalista posiada doświadczenie kliniczne w diagnozie osobowości?

• Czy przewidziano omówienie wyników i rekomendacje?

• Czy jasno określono cel diagnozy i sposób wykorzystania wyników?

Podsumowanie

Etyczna diagnostyka zaburzeń osobowości to proces wymagający czasu, kontekstu i odpowiedzialności. Nie służy etykietowaniu, lecz wspieraniu człowieka w zrozumieniu siebie - z jego mocnymi stronami, trudnościami i potencjałem rozwoju.

Bo w diagnozie nie chodzi o nazwę, lecz o człowieka - o jego historię, emocje i prawo do zrozumienia bez osądu.

Bibliografia

Polskie Towarzystwo Psychologiczne. (2021). Nowelizacja Standardów Diagnozy Psychologicznej. Kraków: PTP.

American Psychological Association. (2017). Ethical Principles of Psychologists and Code of Conduct. Washington, DC: APA.

Polskie Towarzystwo Psychologiczne. (2019). Kodeks Etyczny Psychologa.Warszawa: PTP.